تب داغ کرونا در توییتر/رفتار کاربران توییتر فارسی پیرامون کرونا چیست؟

یکی از حوزه‌های تحقیقاتی جدید مدیریت رسانه مرتبط با کلان‌داده‌های شبکه‌های اجتماعی است؛ این کلان‌داده‌ها استفاده‌های مختلفی دارند به طوری که در حوزه رسانه و بحران هم کاربرد پیدا کردند و معمولاً رفتار آنلاین کاربران در هنگام بحران‌ها از طریق این کلان‌داده‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در متن زیر که دیجیتاتو آن را تهیه کرده، با استفاده از کلان‌داده‌های توییتر به رفتار آنلاین کاربران پیرامون کرونا در توییتر فارسی پرداخته شده است. گزارش دیجیاتو به شرح ذیل است:

حتی اگر همین امروز هم به یک‌باره برود، کرونا در حافظه دنیا ثبت شده است و تاثیرات مخربش تا مدت‌ها باقی خواهد ماند. کرونایی که به سرعت سرخط رسانه‌های دنیا را از آن خود کرد و در کنار خود نام ایران را نیز به صدر اخبار برد. پوشش گسترده اخبار آن تا جایی پیش رفته است که کم کم از واژه «کرونا» دلزده می شویم. تلاش برای نشنیدن اخبار کرونا یک چیز است و رهایی از آن و فراموش کردن آن چیزی دیگر؛ اما بنابر آمار رسمی تا به امروز بیشتر از ۵ هزار نفر در ایران گرفتار کرونا شده‌اند.

در میان هراس جمعی از کرونا و تمرکز رسانه‌ها بر این ویروس مرگ‌بار، تحلیل واکنش ها و رفتار مردم می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های بهتر در آینده کمک کند. از این رو با بهره گیری از سرویس پردازش هوشمند متن «واکاویک»، توییت‌های دو هفته اول کاربران را بعد از شیوع کرونا در ایران، تحلیل می کنیم. شبکه  اجتماعی توییتر فارسی، تقریباً برای نخستین بار می‌رود که با واکنش‌های منطقی، تاثیرگذاری خود بر فضای جامعه ایران را نشان دهد؛ شبکه‌ای که البته هنوز فیلتر است.

آمارهای مهم کرونایی توییتر

در این گزارش، هر توییت که واژه یا هشتگ کرونا را به هر شکلی در متن خود داشته، محاسبه شده است. برای مثال هشتگ «کروناویروس» یا تمام هشتگ‌های دیگری که واژه «کرونا» جزیی از آن‌ها بوده، حساب شده‌‌اند.

تعداد این توییت‌ها، از روز اول تا روز دوازدهم اسفند، ۴۰۴ هزار و ۲۶۳ توییت بوده است. این توییت‌ها، در واقع توییت‌های مستقل (Original Tweet) هستند و منشن‌هایی که واژه کورنا در آن‌ها آمده، محاسبه نشده‌اند. اما همین ۴۰۴ هزار توییت، دقیقاً ۱ میلیون ۲۲۰ هزار ۴۵۳ بار ری‌توییت شده‌اند تا جمع کل توییت‌ها به تعداد ۱ میلیون ۶۲۴ هزار و ۷۱۶ توییت برسد. ملاک اصلی این تحلیل اما همان ۴۰۴ هزار توییت است. در ۱۲ روز ابتدایی اسفند ماه، به شکل میانگین هر روز ۳۳ هزار  ۶۸۸ توییت درباره کرونا ارسال شده است. این یک آمار بسیار مهم است که در ادامه، به چرایی مهم بودنش می‌پردازیم.

تعداد لایک و بازدید توییت‌های مرتبط با کرونا نیز به شدت بالاست. واکاویک در گزارش خود اعلام می‌کند که تعداد لایک‌ها برای ۴۰۴ هزار توییت، ۱۳ میلیون و ۱۷۹ هزار و ۸۴۲ عدد است در حالی که تعداد بازدید از این توییت‌ها، به رقم شگفت‌انگیز ۶۷۶ میلیون و ۵۳۴ هزار و ۳۶۵ بازدید (ایمپرشن) می‌رسد. در مجموع، این آمارها با مشارکت ۸۴ هزار و ۱۴۲ کاربر ایجاد شده‌ و به شکل روزانه و میانگین، ۱۸ هزار و ۸۴۲ کاربر در توییتر فارسی درگیر موضوع کرونا بوده‌اند.

اما در این ۴۰۴ هزار توییت، گرایش احساسی کاربران بیشتر نشان‌گر چه موضوعاتی بوده است؟ ۵۷.۸ درصد از توییت‌ها «خنثی» بوده‌اند. کاربرانی که این توییت‌ها را ارسال کرده‌اند رفتاری عادی در برابر کرونا داشته‌اند؛ محتوای این توییت‌ها بیشتر اطلاع‌رسانی، توصیه‌های بهداشتی و حتی طنز بوده است. گرایش احساسی ۲۸.۵ درصد از کاربرانی که درباره کرونا توییت کرده‌اند نیز «اعتراض» بوده است؛ اعتراض به سوء مدیریت، نحوه مدیریت بحران، یا حتی اعتراض کاربران به یکدیگر یا سایر مردم درباره چرایی رعایت نکردن توصیه‌های بهداشتی. در نهایت گرایش احساسی ۱۳.۷ درصد از کاربران نیز در توییت‌ها «ترس» از کرونا بوده است.

کرونا؛ موج تاریخی توییتر فارسی

بررسی کلی توییتر فارسی در سال ۹۸، نشان می‌دهد که این شبکه اجتماعی، روزانه به طور میانگین میزبان ۱۵۰ هزار توییت است. نمودار پایین به خوبی نشان می‌دهد که از همان روز اول اسفند، چگونه کرونا تبدیل به داغ‌ترین موضوع تاریخ توییتر فارسی شده است. نکته مهم اینجاست که تا پیش از این، سابقه نداشته که یک موضوع ثابت برای مدت زمانی طولانی و در این ابعاد، در کانون توجه کاربران ایرانی توییتر باشد.

شاید شما هم فکر می کنید که این موضوع، با جان انسان‌ها سروکار دارد و طبیعی است که به شکل بی‌سابقه‌ای به آن پرداخته شود. اما نکته بسیار مهم اینجاست که محتوای توییتر فارسی درباره کرونا، تقریباً نصف محتوای توییتر انگلیسی زبان درباره این ویروس است. این در حالیست که تعداد کاربران فارسی زبان به هیچ وجه قابل مقایسه با کاربران انگلیسی زبان توییتر نیست.

همانطور که گفتیم، در ۱۲ روز ابتدایی اسفند ماه، به شکل میانگین هر روز ۳۳ هزار  ۶۸۸ توییت درباره کرونا ارسال شده است. از سوی مقابل، بررسی هشتگ «coronavirus» در توییتر انگلیسی زبان (که بخش نامشخص اما بسیار گسترده این شبکه را در بر می‌گیرد)، نشان می‌دهد که در ۲۴ ساعت گذشته (در زمان تهیه این گزارش)، مجموعاً ۷۷ هزار ۴۱۵ توییت درباره کرونا ارسال شده است.

اگرچه تعداد توییت‌های فارسی تقریبا نصف توییت‌های انگلیسی درباره کروناست، اما از سوی دیگر بازدیدها به هیچ عنوان قابل مقایسه نیست. مجموع بازدیدهای هشتگ coronavirus در ۲۴ ساعت گذشته، عدد شگفت‌انگیز ۳ میلیارد و ۷۸۸ میلیون (ایمپرشن) بوده است. این حجم بالای بازدید، نشان‌گر تاثیرگذاری عمیق‌تر توییتر در زبان انگلیسی است، اما تعداد توییت‌هایی که درباره کرونا به زبان فارسی منتشر می‌شود به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است.

از سوی دیگر وقتی به نمودار فوق دوباره دقت می‌کنیم، می‌بینیم که در هر روز، یک موضوع خاص اصلی‌ترین بحث روز را تشکیل داده است. روز اول مشخصاً به «قم» مربوط است، در پنجم اسفند ماه بحث قرنطینه (به شکل کلی – نه یک شهر) به شدت داغ می‌شود، در ششم اسفند که پر‌توییت‌ترین روز بوده است، موضوع اصلی پیرامون تست مثبت کرونای حریرچی است؛ موضوعی که رسانه‌های بین‌المللی هم به آن پرداختند. در هشتم و نهم اسفند، کاربران بیشتر از هر چیز به موضوع قرنطینه (خانگی) پرداخته‌اند و در ۱۰ و ۱۱ اسفند، موضوع دیجی‌کالا در توییتر فارسی داغ شد. «چالش لبخند» نیز در شرایط فعلی، به عنوان سوژه‌ی اصلی روز دوازدهم اسفند، با کم‌ترین بازخورد روبه‌رو شده است.

تست مثبت کرونای حریرچی یک‌جای دیگر هم خودش را نشان می‌دهد. وقتی به محتوای ۴۰۴ هزار توییت نگاه می‌کنیم می‌بینیم که ۴.۴۲ درصد یا ۱۷ هزار و ۸۷۴ عدد از آن‌ها مربوط به توصیه‌های بهداشتی برای مقابله با کرونا است. اوج این توصیه‌های بهداشتی، دقیقاً در فردای روزی است که معاون وزیر بهداشت به گفته خودش «کرونایی» می‌شود.

الگوی رفتاری متفاوت

نمودار پایین الگوی رفتاری کاربران در ارسال توییت در ۲۴ ساعت شبانه روز را نشان می‌دهد که با الگوی رفتاری عادی تفاوت می‌کند. در گزارش‌های قبلی که واکاویک برای دیجیاتو تهیه کرده است، مخصوصاً گزارش جامع از توییتر فارسی در سال ۹۷، به هیچ عنوان دیده نمی‌شود که اوج فعالیت کاربران در ساعت‌های ۱۱ و ۱۲ ظهر باشد.

به احتمال زیاد، یک دلیل برای این تغییر رفتار می‌تواند به قرنطینه‌ خانگی رفتن و دورکاری باشد؛ موضوعی که احتمالاً به آن‌ها اجازه می‌دهد فرصت بیشتری برای سر زدن به توییتر داشته باشند. در حالت عادی، اوج ارسال توییت‌ها در توییتر فارسی، به عصر و شب برمی‌گردد. اما موضوع پرچاشیه کرونا، این رفتار را تاحدی تغییر داده است.

فقدان رفتارهای سازمان یافته

نمودارهایی که روند ارسال توییت و تعداد کاربرانی که توییت‌ها را ارسال می‌کنند، برای یافتن «جریان‌سازی‌ها» و «رفتارهای سازمان یافته» به شدت مهم هستند. این نمودار می‌تواند نشان دهد که تعداد توییت‌های ارسالی، چه تابعی از تعداد کاربران است.

اگر برای داغ شدن یک موضوع، رفتار سازمان یافته‌ای وجود داشته باشد، یعنی عده‌ای بخواهند موضوعی را بیش از حد و به شکل غیرواقعی داغ کنند، در پیک‌های زمانی (که اینجا ۶ اسفند است) نمودار قرمز رنگ یعنی نسبت توییت باید بالاتر از نسبت کاربران قرار بگیرد. در واقع تعداد توییت‌ها افزایش پیدا می‌کند، اما تعداد کاربران افزایش پیدا نمی‌کند.

اما نمودار فوق به خوبی نشان می‌دهد که در بحث کرونا، رفتارهای سازمان‌یافته و جریان‌سازی از پیش تعیین شده‌ای وجود ندارد. در واقع نسبت توییت‌ها، تابعی از نسبت کاربران بوده است.

این نمودار نیز نسبت ارسال توییت و ری‌توییت را به نمایش می‌کشد. باز هم، این توضیح لازم است که اگر رفتاری سازمان‌دهی شده در توییتر فارسی وجود داشته باشد، نسبت ری‌توییت به شدت -همیشه یا در مقاطع خاص- بالاتر از توییت است. این در حالیست که می‌بینیم نسبت توییت و ری‌توییت نیز حالتی طبیعی دارد و نشانه‌ای از جریان سازی مصنوعی دیده نمی‌شود.

تعداد کل کاربرانی که در توییتر فارسی درباره کرونا به هر شکلی نوشته‌اند، ۸۴ هزار و ۱۴۲ کاربر بوده است. در هر روز، به شکل میانگین ۱۸ هزار کاربر در رابطه با کرونا توییت کرده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده‌ی آن است که برخی از کاربران بیشتر از یک روز توییت کرده‌اند. در واقع شاید شما روز اول، دوم و پنجم در رابطه با کرونا توییت کرده باشید. بر اساس این توضیح، نمودار فوق این موضوع را بررسی می‌کند که چند درصد از کاربران، فقط در یک روز توییت کرده‌اند. توضیح دیگر اینکه اعداد زیر این نمودار، روزهای اول تا دوازدهم اسفند نیستند، بلکه به شکل کلی از یک روز تا دوازده روز را نشان می‌دهند.

۴۴.۶۹ درصد کاربران صرفاً در یک روز درباره کرونا توییت کرده‌اند. شاید در یک روز، چند بار در رابطه با کرونا نوشته باشند اما نهایتاً نیمی از کاربران، فقط یک روز از ۱۲ روز درباره کرونا نوشته‌اند. پس از آن آمار به شکل شدیدی ریزش می‌کند و فقط ۱۹.۳۳ درصد از کاربران در ۲ روز، درباره کرونا نوشته‌اند. رفتار کاربرانی که در روزهای بیشتری درباره کرونا توییت کرده‌اند به شدت کم می‌شود.

این یک نشانه‌ی خوب برای توییتر فارسی است. به این دلیل که معمولاً در زمانی که شایعات در شبکه‌های اجتماعی گسترش پیدا می‌کند، کاربران با هویت غیرواقعی و ترول‌ها تلاش می‌کنند تا بازی را دست بگیرند و توییت‌های بیشتری انجام دهند.

اما نمودار بالا به ما نشان می‌دهد که حدود ۷۵ درصد از کاربران صرفاً ۳ روز درباره‌ی کرونا توییت کرده‌اند. در واقع، درصد بسیار ناچیزی از کاربران تلاش کرده‌اند تا در همه‌ی روزها، درباره کرونا توییت کنند.

۱۰ حساب کاربری که بیشترین فعالیت و توییت را در رابطه با موضوع کرونا در ۱۲ روز ابتدایی اسفند داشته‌اند هیچ‌کدام یک شخصیت حقیقی نیستند. این حساب‌ها، یا خبرگزاری‌های ایرانی هستند یا رسانه‌های فارسی زبان که از خارج کشور مدیریت می‌شوند. دو گزینه نیز مربوط به حساب‌هایی با هویت غیر واقعی است.

اما بیشترین میزان فعالیت درباره کرونا، با ۶۴۳ توییت، به حسابی مربوط می‌شود که در بخش معرفی خود می‌گوید وظیفه‌اش اطلاع‌رسانی درباره قیمت ارز و طلا است. پس از آن، خبرگزاری‌های «خبرآنلاین» با ۶۲۸ توییت و «انتخاب» با ۵۹۹ توییت در جایگاه دوم و سوم قرار گرفته‌اند.

یک حساب کاربری تحت عنوان «اخبار رسمی کرونا» نیز از پنجم اسفند ماه کار خود را آغاز کرد، در هفتم اسفند بیشترین تعداد توییت درباره کرونا را با ۲۰۸ توییت به نام خود ثبت کرد و آخرین توییت‌های خود را در دهم اسفند ارسال کرد و پس از آن غیرفعال شد. با توجه به تعداد بالای خبرگزاری‌های ایرانی در سطح وب، آمار فوق می‌تواند به خوبی نشان می‌دهد که در سونامی کرونا، خبرگزاری‌های داخل ایران نتوانسته‌اند نقش موثری در توییتر بازی کنند.

بررسی روند ارسال شایعات پیرامون کرونا

در مجموع از ۴۰۴ هزار توییت، ۱۵ هزار ۱۵۱ توییت به شایعه پراکنی پرداخته‌اند. این شایعات هم می‌تواند مثبت باشد و هم منفی؛ مثبت از این جهت که بیماری خطرناک نیست و نباید نگران بود، منفی از لحاظ آماری یا به هر شکل دیگری.

بیشترین شایعات با ۳۰۹۶ توییت، روز قبل از انتخابات یعنی اول اسفند ماه توییت شده‌اند. پس از آن شاهد روند کاهش در شایعات هستیم. در واقع، تعداد شایعات ۳.۷۵ درصد از کل توییت‌های مربوط به کرونا در ۱۲ روز ابتدایی اسفند هستند.

البته منظور از تشخیص شایعات، تطبیق و مقایسه گفته‌ها با واقعیت نیست، که این کار نیازمند تخصص ویژه و همچنین منوط به آگاهی از واقعیت است که در شرایطی مانند بحران‌ فعلی مقدور نیست. بلکه منظور از تشخیص شایعات، مطالبی است که از نظر ساختار نوشتار و انتشار بیشترین شباهت را به مطالبی که در گذشته واقعا شایعه بودند، دارند. این روش هم البته، مانند بسیاری دیگر از روش‌های پردازش متن، بدون خطا نخواهد بود، اما همچنان می‌تواند به تحلیل بهتر وقایع کمک کند.

اما داده‌هایی که استارتاپ واکاویک آن‌ها را شایعه می‌داند از طریق چه حساب‌هایی منتشر شده‌اند؟ پاسخ این سوال در نمودار فوق است. تقریباً تمام این حساب‌ها، هویت غیر واقعی دارند و به گروه‌های خاصی وابسته‌اند.

در واقع شایعات نه از طریق کاربران شناخته شده یا رسانه‌ها، بلکه از سوی گروهی به شکل هدایت شده توییت شده‌اند؛ هرچند حجم آن‌ها به نسبت کل توییت‌های مرتبط با کرونا ناچیز است. اما با این وجود، واضح است که یک اقدام هماهنگ، هرچند کوچک، برای شایعه‌پراکنی انجام شده است.

در برابر شایعه‌سازی اما کاربران توییتر فارسی به نظر می‌رسد حالا آگاه‌تر از هر زمان دیگری هستند. ۱۱ هزار و ۷۱۲ توییت، دست کم ارجاع به یک محتوای خارجی را داشته است. برای مثال توییت راجع به کرونا، به یک خبر در یک خبرگزاری و خارج از فضای توییتر لینک داده است. روند افزایش این نمودار نشان می‌دهد که کاربران بیشتر تلاش کرده‌اند به سمت «مستند صحبت کردن» گام بردارند.

این تحلیل، بیشتر از ۴۰۴ هزار توییت در بازه زمانی اول تا دوازدهم فروردین را پوشش می‌دهد. ابر هشتگ‌ها در این ۴۰۴ هزار توییت، در تصویر فوق قابل مشاهده‌ است. همانطور که می‌بینید، اصلی‌ترین هشتگ با سهمی ۴۵.۷ درصدی، به «کرونا» اختصاص پیدا کرده. «ویروس_کرونا» با ۶.۲ درصد و هشتگ طولانی «همه_با_هم_علیه_کرونا» نیز با سهمی ۴.۰۹ درصدی، هشتگ‌های پر رنگ بعدی هستند. «توهم_کرونا»، «کروناویروس»، «ایران» و «قم» نیز هر کدام سهمی حدود ۲ درصد داشته‌اند.

اما در این میان نکته جالب دیگری که به چشم می‌خورد، رویکرد توییتر فارسی به موضوع کرونا و انتخابات است که در روز دوم اسفند برگزار شد. اینجا می‌بینیم که هشتگ «انتخابات»، و سایر هشتگ‌های سیاسی، تبدیل به موضوعات فرعی شده‌اند. در واقع انتخابات سهمی حدود نیم درصد از این جریان را به خود اختصاص داده است. همانطور که قبلاً هم گفتیم، کرونا در توییتر فارسی تاریخ‌ساز شده است و در هیچ زمان دیگری، توییتر فارسی به هیچ موضوعی به این حد و در این بازه زمانی نپرداخته است.

همین مسئله نشان از ظرفیت‌های بسیار بالای این شبکه‌ی اجتماعی در ایران دارد؛ شبکه‌ای که با توجه به حضور مسئولان در آن، در صورت فیلتر نبودن می‌توانست به شکل رسمی راه ارتباطی آن‌ها با مردم باشد، هرچند این اتفاق اکنون به شکل نیمه رسمی در حال رخ دادن است.

اگر سؤالی در مورد تحقیقات مرتبط با تجزیه و تحلیل شبکه‌های اجتماعی و بحران داشتید از طریق صفحه ارتباط با من بفرستید تا در حد توانم پاسخگو باشم.