۱۰ قاعده برای نگارش مرور علمی در مقالات دانشگاهی
نگارش مرور علمی، بخشی جدایی‌ناپذیر از تولید مقاله علمی است. هر مقاله پژوهشی با یک مرور ادبیات آغاز می‌شود. در بسیاری از موارد، مرور علمی نه‌تنها نقش مقدمه برای تحقیق جدید را ایفا می‌کند، بلکه به خودی خود می‌تواند به یک مقاله علمی معتبر و قابل استناد تبدیل شود. مرور علمی اگر به شیوه‌ای حرفه‌ای و نظام‌مند انجام گیرد، ارزش فراوانی برای جامعه‌ی دانشگاهی خواهد داشت.
در همین راستا، مارکو پوتاسو، پژوهشگر زیست‌محیطی، در مقاله‌ای منتشرشده در نشریه PLOS Computational Biology، مجموعه‌ای از ده قاعده ساده اما بنیادین را برای نگارش مرور علمی ارائه کرده است. در این یادداشت، با تکیه بر آن چارچوب و با توجه به تجربه شخصی‌ام در تدریس و پژوهش در حوزه‌ی مدیریت رسانه، تلاش می‌کنم این قواعد را به‌صورت تحلیلی و کاربردی بازنویسی کنم.
تعیین موضوع مرور علمی و شناخت مخاطب
نخستین گام در نگارش هر مرور علمی، انتخاب موضوعی دقیق و تعریف‌شده است. نویسنده‌ای که قصد دارد یک مقاله علمی در قالب مرور ادبیات بنویسد، باید به این نکته توجه داشته باشد که گستردگی بی‌حد و مرز موضوع، توان او را تحلیل می‌برد و انسجام نوشتار را مختل می‌کند.
موضوع مناسب، آن است که هم برای نویسنده اهمیت و جذابیت داشته باشد، هم در جامعه علمی مخاطب، جایگاه معناداری پیدا کند و هم محدوده مشخصی را پوشش دهد. شناسایی مخاطب نیز در همین مرحله اهمیت می‌یابد. نویسنده باید بداند مقاله علمیِ او قرار است برای چه طیفی از خوانندگان مفید واقع شود؛ دانشجویان کارشناسی ارشد، پژوهشگران تخصصی یا مخاطبان میان‌رشته‌ای؟
جست‌وجوی نظام‌مند منابع و مستندسازی مسیر پژوهش
پس از تعیین موضوع، جست‌وجوی منابع علمی باید با دقت و نظم انجام شود. مرور علمی موفق، به پشتوانه جست‌وجویی نظام‌مند در پایگاه‌های داده‌ای معتبر وابسته است. استفاده از پایگاه‌هایی چون Google Scholar، Scopus، PubMed یا Web of Science، تنها نقطه شروع است. ثبت کلیدواژه‌ها، مستندسازی مسیر جست‌وجو و حفظ آرشیوی از مقالات مرتبط (حتی آن‌هایی که در لحظه قابل دریافت نیستند) ضرورت دارد. بهره‌گیری از نرم‌افزارهای مدیریت منابع نظیر Zotero یا Mendeley نیز باعث انسجام و دقت بیشتر در ارجاع‌دهی خواهد شد.
یادداشت‌برداری تحلیلی هنگام مطالعه منابع
در گام بعد، مطالعه منابع باید همراه با یادداشت‌برداری هدفمند صورت گیرد. مرور علمی، برخلاف خلاصه‌نویسی، نیازمند نگاه تحلیلی است. بنابراین، نویسنده باید هم‌زمان با مطالعه مقاله‌های علمی، ایده‌های خود را نیز یادداشت کند؛ چه در زمینه ساختار مقاله، چه در رابطه با مفاهیم کلیدی و چه در مورد شکاف‌های پژوهشی موجود. توجه به نقل‌قول‌های مستقیم و ثبت دقیق ارجاعات در همین مرحله، بسیاری از خطاهای احتمالی را در نسخه نهایی حذف می‌کند.
انتخاب نوع مناسب مرور علمی
نویسنده مقاله مروری باید در ادامه تصمیم بگیرد که چه نوع مروری را پیش رو دارد. مرور علمی می‌تواند به شکل مقاله‌ای کوتاه و موجز باشد که تنها بر تازه‌ترین تحولات متمرکز است. یا آن‌که به صورت مروری جامع، تاریخچه‌ای گسترده از یک موضوع علمی را تحلیل کند. در برخی موارد، مرور ادبیات به شکل روایت‌محور و توصیفی نوشته می‌شود و در مواردی دیگر، به سبک نظام‌مند و مبتنی بر پروتکل علمی طراحی می‌شود. انتخاب این مسیر، باید با توجه به زمان موجود، حجم منابع، مخاطب هدف و هدف کلی مقاله علمی انجام گیرد.
تمرکز محوری همراه با توجه به افق‌های میان‌رشته‌ای
تمرکز داشتن بر یک محور مشخص، در موفقیت مرور علمی نقش اساسی دارد. پراکندگی مطالب، مخاطب را سردرگم می‌کند و انسجام علمی مقاله را زیر سؤال می‌برد. با این حال، باید توجه داشت که مرور ادبیات اگرچه متمرکز است، اما لازم است برای خوانندگانی از حوزه‌های مرتبط نیز قابل فهم و مفید باشد. ایجاد پیوند میان موضوع اصلی و حوزه‌های میان‌رشته‌ای، به‌ویژه در رشته‌هایی همچون مدیریت رسانه، اهمیت ویژه‌ای دارد.
تحلیل انتقادی به جای جمع‌بندی توصیفی
آنچه مرور علمی را از یک جمع‌بندی صرف متمایز می‌سازد، حضور تحلیل انتقادی در متن است. مقاله مروری نباید تنها به بازگویی آنچه دیگران گفته‌اند اکتفا کند. بلکه باید روندهای پژوهشی را شناسایی کند، تضادهای موجود را آشکار سازد و نهایتاً خلأهای پژوهشی را برجسته نماید. این تحلیل انتقادی، به مرور علمی ارزش افزوده می‌بخشد.
طراحی ساختار منطقی و یکپارچه برای مقاله
یکی دیگر از مؤلفه‌های کلیدی در نگارش مقاله مروری، طراحی ساختار روشن و منطقی است. نویسنده باید از همان ابتدا بداند چگونه می‌خواهد مطالب را سامان دهد. داشتن طرح اولیه یا نقشه ذهنی به شکل نمودار، کمک می‌کند مسیر استدلال حفظ شود. تقسیم‌بندی مطالب، درج مقدمه‌ای گویا، ارائه بحث‌هایی منسجم در بدنه‌ی مقاله و جمع‌بندی مفید در پایان، ساختار مقاله علمی را منسجم و خواندنی می‌کند.
بهره‌گیری از بازخوردهای متنوع برای بهبود متن
مرور علمی، همانند هر نوشتار دانشگاهی دیگر، نیازمند بازخوانی و بازبینی توسط دیگران است. دریافت بازخورد از همکاران، استادان یا حتی دانشجویان هم‌رشته، می‌تواند خطاهای پنهان را آشکار کند و متن را ارتقا دهد. بهره‌گیری از نقدهای مختلف (حتی اگر متضاد باشند) موجب تقویت دیدگاه تحلیلی نویسنده خواهد شد.
ارجاع بی‌طرفانه به آثار پیشین خود
اگر نویسنده‌ی مرور علمی، خود در آن حوزه پژوهشی دارای آثار منتشرشده باشد، ضروری است که با رعایت اصل بی‌طرفی، به آثار خویش ارجاع دهد. تأکید بیش از حد بر مقالات شخصی، شائبه تبلیغ علمی ایجاد می‌کند و حذف کامل آن‌ها، از منظر صداقت پژوهشی جای سؤال دارد. راه‌حل مناسب، آن است که این آثار با همان معیارهایی سنجیده شوند که برای سایر منابع به کار رفته است.
ترکیب به‌روز بودن با توجه به آثار بنیادین
در نهایت، مرور علمی باید به‌روز باشد، اما این به‌روز بودن نباید به حذف منابع کلاسیک یا آثار قدیمی اما تأثیرگذار منجر شود. یک مقاله علمی، زمانی مرجع خواهد شد که بتواند میان دستاوردهای جدید و نظریه‌های بنیادین گذشته پلی برقرار کند.
نگارش مرور علمی، فرایندی پیچیده اما ارزشمند است. پژوهشگری که این مسیر را با درایت و دقت طی کند، نه‌تنها به جامعه علمی خدمت کرده، بلکه مسیر پژوهشی خود را نیز روشن‌تر ساخته است.